عصر بازار: بورس کالای ما تفاوتهای اساسی با دنیای بیرون و بورسهای بینالمللی دارد که دلیل اصلی آن نه کم کاری بورس و نه نابلدی فعالان بازار است بلکه مربوط به ضعف در ساختار نظام اقتصادی و فرهنگ ماست.
اگر برآن باشیم که بورس کالای خود را را با نمونههای موفق دنیا مقایسه کنیم و از آنها الگو بگیریم، مثالهای زیادی، از بورس کالایی شیکاگو گرفته تا بورس کالایی دالیان چین وجود دارد که تمام آنها عمده فعالیت و تمرکزشان روی کالاهای کشاورزی است و معاملات کالاهای دیگر از نظر حجم و ارزش هیچ تناسبی با محصولات کشاورزی ندارد. هرکسی میتواند با مراجعه به سایت بورس شیکاگو مشاهده کند که رده اول فروش محصولات مربوط به ذرت است. به جز «LME» لندن و چند نمونه مشابه دیگر که به صورت تخصصی روی معاملات فلزات متمرکز هستند، در تمام بورسهای دنیا سه ردیف نخست ارزش معاملات مربوط به محصولات کشاورزی است. گستردگی بخش کشاورزی در این بورسها تا حدی است که در برخی از آنها دام زنده و کنسانتره میوه هم معامله میشود و باید در نظر داشت که هر یک از این بورسها با توجه به مزیت منطقهای خود عمل میکنند. برای مثال در بورس هند معاملات زیره جایگاه ویژهای دارد و حتی برای آن، نماد و سررسید ماههای مختلف داریم. مهمترین تفاوت بورس ایران با بورسهای جهان در زمینه اجرایی این است که در آنجا معاملات مثل کشور ما به صورت فیزیکی صورت نمیگیرد و تا 95 درصد معاملات در قالب معاملات کاغذی انجام میشود برای این معاملات کاغذی انواع ابزارها مثل قبض انبار، فیوچرز و آپشن تعریف شده است. وقتی در سال 83 ساختار بورس کالایی با حضور گروههای فلزات و کشاورزی شکل گرفت، هنوز فرهنگ آن جا نیفتاده بود و تصور عامه مردم از معاملات کالایی فقط انجام معامله به صورت فیزیکی بود که البته طی این سالها رشد خوبی هم داشت ولی متاسفانه روی ابزارهای مشتقه به جز چند مورد مثل آتی سکه و سلف موازی، توفیق چندانی روی بقیه داراییهای پایه نداشتیم. نبود فرهنگسازی باعث شد که تصورها و توقعات مردم از بورس کالا با بزرگ شدن آن مطابقت نداشته باشد؛ درواقع بورس کالا رشد کرد و جا افتاد ولی به دلیل کار نشدن روی فرهنگ بهرهگیری از آن، رشد کافی صورت نگرفت. متاسفانه در چند سال گذشته هم تنها به یک مبدا توزیع کالا تبدیل شده بود و از نظام عرضه و تقاضا پیروی نمیکرد و با رکود اقتصادی شاهد کاهش شدید معاملات بودیم.
بنابراین ما نمیتوانیم بورس ایران را با بورسهای بینالمللی مقایسه کنیم. یک مطالعه خیلی سطحی نشان میدهد که با بورسهای جهان خیلی فاصله داریم؛ در واقع بورس ما یک بورس کالای ایرانی است و بورس کالای بینالمللی نداریم، هرچند رینگ صادارتی داریم ولی آن استفادهای را که کشورهای دیگر از بورس خود میکنند، نداریم. بورس کالای ما متاسفانه در بین مدیران دولتی جایگاه خود را پیدا نکرده است. برای مثال در قانون توسعه ابزارهای مالی که در سال 88 تنظیم شده بر این موضوع تاکید شده است که معاملاتی که در بورس کالا انجام میشود از شمول قیمتگذاری خارج است. در این قانون تاکید شده هر شرکتی که محصولات خود را در بورس کالا عرضه میکند معاف از سیستمهای مناقصه و مزایده است. اما میبینیم که هیچ یک از آنها رعایت نمیشود. در حال حاضر برای معاملات پتروشیمی سقف قیمت تعیین میشود و هنوز نهادهای دولتی زیادی داریم که از طریق مناقصه و مزایده احتیاجات خود را برآورده میکنند.
بنابراین میتوان گفت، نهادینه کردن فرهنگ استفاده از بورس و بهکارگیری ابزار مشتقه در جهت پوشش ریسک بسیار مهمتر از راهاندازی آن است. برای مثال معاملات آتی کنجاله سویا راهاندازی شد ولی نبود فرهنگ استفاده از این ابزار سبب شد راهاندازی آن با موفقیت همراه نباشد. در همین راستا باید برای خریداران و عرضهکنندگان تشویقهایی قائل شویم و دلگرمیهایی به آنها دهیم تا معاملات از کانال بورس کالا انجام شود و به طور تدریجی شاهد گستردگی مزیتهای بورس باشیم. مزیتهای بورس هم فقط در شفافیت و ثبت قیمت رسمی یا شناسایی مودیان مالیاتی خلاصه نمیشود بلکه توسعه معاملات کاغذی و ابزارهای معاملاتی، مزایای بسیاری برای اقتصاد خواهند داشت. مثلا با راهاندازی معاملات فیوچرز، بورسها میتوانند یک دید کلی نسبت به آینده قیمت یک محصول بدهند و دولت بر اساس این اطلاعات میتواند اقدامات لازم برای کنترل قیمتها را انجام دهد.
بر این اساس گواهی سپرده کالایی که اکنون در راستای ماده 33 قانون بهرهوری کشاورزی و با بهرهگیری از سیاست قیمت تضمینی در مورد چند محصول اجرا میشود. خوشبختانه در این مورد، عملیات اجرایی بسیار خوب و منظم و با برنامهریزی و فرهنگسازی مناسب انجام شد و تاکنون جو استان کرمانشاه از طریق این سیستم معامله شده است. اگر همین طور پیش برویم، در مدت باقی مانده تا پایان سال شاهد معاملات ذرت خوزستان هم خواهیم بود. میتوان به گسترش معاملات بورس کالا امیدوار بود؛ در همین راستا و با توجه به سیاستهای حمایتی تولید از محصولات کشاورزی ممکن است در سال آینده عرضه گندم را که حجم آن بیش از 8 میلیون تن است، داشته باشیم که با این اتفاق ارزش معاملات کشاورزی حتی چند برابر ارزش پتروشیمیها در بورس کالا خواهد شد. در انتها باید گفت، در بورس کالای هند که در حال حاضر از موفقترین بورس های کالایی به شمار میرود از سیستمی مشابه خرید تضمینی برای حمایت از کشاورزان و توزیع کمکهای دولتی استفاده میشود.
*حسن رضاییپور - مدیرعامل کارگزاری اقتصاد بیدار
جهت دریافت آخرین اخبار از طریق تلگرام به کانال اختصاصی عصربازار ( https://telegram.me/asrebazar ) بپیوندید. برای دریافت آخرین نسخه از نرم افزار تلگرام اینجا را کلیک کنید.