عصر بازار- فسفر یکی از اجزای اساسی زندگی و عنصر غیرقابل تعویض در کود است. ذخایر قابل توجهی از فسفاتها در جهان شناخته شدهاند اما ترس بیشتر از آینده عرضه همچنان باقی است.
به گزارش پایگاه خبری «عصربازار» به نقل از دنیای معدن، بنابراین چه نیروهایی در دسترس بودن فسفر را شکل داده و میتوانند محدودیتهایی در پیش روی عرضه این عنصر بهدست آمده از مواد معدنی باشند؟
تاجر و شیمیدان آلمانی، هنینگ براند، کاشف فسفر در سال 1669م است که آن را از ادرار بهدست آورد. او باقیمانده ادرار خود را با شن در یک کوره حرارت داد و هنگامی که وی معجون خود را از کوره درآورد و سرد شد این معجون در تاریکی میدرخشید. براند طلا بهدست نیاورده بود اما یک ماده سفید گونه موم شکل به وجود آمده بود. وی این ماده سفید را «فسفر» نامید که در زبان آلمانی به معنای «حامل نور» است. این روزها فسفر از سنگهای معدنی فسفات استخراج شده از معادن بهدست میآید. حدود 170میلیون تن (متریک تن) از سنگ فسفات هر سال استخراج میشود و بخش زیادی از آن برای استفاده در صنایع کشاورزی فرستاده میشود. فسفر بهعنوان یکی از ضروریترین اجزای سازنده «دیانای» و غشاء سلولی شناخته شده و در تشکیل استخوان و دندان بشر نقش با اهمیتی را دارد. فسفر به همراه نیتروژن و پتاسیم بهعنوان یکی از 3 عنصر مورد نیاز برای کودهای تجاری و تولید مواد غذایی است. بحث بسیاری در میان دانشمندان و دانشگاهیان وجود دارد که آیا جهان با استفاده سریعتر ذخایر معدنی از آنچه آنها میتوانند استخراج کنند، در حال رسیدن به «اوج فسفر» است؟ و در نتیجه آن این ذخایر به سرعت در حال کم شدن هستند. با وجود تایید تعدادی از دانشمندان، به تحلیل اطلس معدن اعتبار بخشیدن به این نظریه بسیار سخت است. اگرچه ذخایر فسفات در حال کاهش هستند، اما ذخایر شناخته شده کنونی بیشمارند. کشور مراکش 30میلیون تن فسفات را بهطور سالانه استخراج میکند و حدود 28میلیارد تن ذخیره قطعی از این ماده معدنی را دارد، بنابراین با استفاده از آن میتوان 1000 سال به استخراج ادامه داد. در سال 2011م، سازمان زمینشناسی امریکا پیشبینی خود از ذخایر فسفات این کشور را از رقم 17/63میلیارد تن قبلی به 71/65میلیارد تن اصلاح کرد.
چالشهای پیش روی عرضه فسفر
با وجود فراوانی ذخایر شناخته شده، استخراج این عنصر ضروری با چالشهای متعددی روبهرو است. اگرچه چالش اساسی در استخراجهای معدنی فسفاتها درواقع قیمتها و ثبات ژئوپلتیک است. این موضوع مشخص است که همزمان با افزایش قیمت کودهای شیمیایی، کشاورزان میتوانند از خرید آن خودداری کنند. در سال 2008م، قیمت کود پایه فسفاته به طرز باور نکردنی 5 برابر شد. این قیمت جرقهای بود که پیامدهای زیادی را به دنبال خود بکشاند. این عوامل شامل نامتوازن شدن دو کفه میان عرضه و تقاضای به سرعت توسعه یافتند، بهویژه در آسیا. همچنین تقاضا برای کودهای شیمیایی که برای تولید بایوسوختهای جایگزین نفت در امریکا، برزیل و اروپا استفاده میشدند، رشد کرد. پس از این موضوع، سقوط اقتصادی به پایین آمدن قیمتها کمک کرد. نویسنده کتاب «کمربند تغذیه مواد غذایی: فرصتی برای بازیافت فسفر در کشاورزی امریکا» و همکار دانشکده محیطزیست دانشگاه مک گیل کانادا، نگرانی خود را درباره توانایی شرکتها برای به حرکت درآوردن قیمتها در صورت خواست آنها ابراز کرده است. یکی از موضوعاتی که این پژوهشگر را بسیار نگران کرده، تمرکز ذخایر فسفر در تعداد انگشتشماری از کشورها است. اگر تامینکنندگان این ماده همانند اوپک نفتی بخواهند اوپک فسفر را تشکیل دهند، به طور ناگهانی و با اهمیتی قیمت مواد غذایی افزایش مییابد.
تنشهای ژئوپلیتیک
به همان خوبی امریکا که در سال 2015م، معادل 27/6میلیون تن فسفات را در سال 2015م تولید کرده است، بیشتر تولیدکنندگان فولاد از افریقای شمالی (مراکش و تونس) و خاورمیانه (مصر و اردن) میآیند. شمال افریقا و خاورمیانه تولیدکنندگان حدود 75درصد از فسفات جهان هستند. نگرانیهای مربوط به موقعیت ذخایر اصلی فسفر به خوبی قابل اثبات است. این مناطق ازتنشهای سیاسی رنج میبرند اما تاکنون، کشورهای تولیدکننده اصلی مانند مراکش، تونس، اردن و مصر روابط دوستانهای را با دولتهای کشورهای مصرفکننده همانند چین، هند، امریکای شمالی و اروپا دارند.
با وجود مشکلات در صورت تغییر رژیم سیاسی در تمام این 4 کشور، این موضوع بعید به نظر میرسد. فسفات برای چنین اقتصادهایی بسیار ضروری است و ما میتوانیم این رفتار را مشابه وضعیت نفت در ایران و عراق بدانیم به همین جهت است که سیاستمدارانی همچون ترامپ این موضوع را در بوق و کرنا میکنند. با وجود آنکه انحصار فسفر جهان در اختیار کشورهای شمال افریقا و خاورمیانه است، نواحی دست نخورده در جهان هنوز نیز وجود دارد بهویژه در کبک کانادا، فلوریدای امریکا، قزاقستان، توگو و همچنین برزیل که ویل و آنگلوامریکن هر یک در این منطقه ذخایر با اهمیتی از فسفاتها را دارند. پرو و موزامبیک نیز از دیگر کشورهای دارای معادن فسفات هستند. شرکتهای اکتشافی در حال حاضر بهدنبال ذخایر ذخایری با عیار بالاتر، هزینههای تولید پایینتر و منطقهای با ثبات بیشتر هستند. اگرچه برای شرکتهای معدنی تمرکز اصلی روی «کنترل هزینههای معدنکاری و فرآوری» برای سولفور و آمونیاک است، به همین جهت این حاشیههای سود همچنان متغیر هستند.
نگرانیهای زیست محیطی
مقاومت عمومی درباره استخراج فسفر نیز بهویژه در امریکا در حال افزایش است زیرا بسیاری از مولفان و پژوهشگران کتب و مقالات مختلفی را نوشتهاند در باره کاربرد بیش از حد فسفر در کودهای شیمیایی که از آن به عنوان ماده سمی و ویرانگر محیطزیست یاد کردهاند. سالانه در سراسر جهان، حدود 37میلیون تن از فسفر به محیط پیرامون ما نشت مییابد و بیشتر جریان فاضلابها و زهکشی کشاورزی به رودخانهها و دریاچههای اطراف منتقل میشوند و در این مکانها خوراکی برای رشد سیانو باکتریها و مصرف اکسیژن شده و با ایجاد یوتروفیکیشن، مناطق مرده را به وجود میآورند. کانسنگ فسفات حاوی مقادیر زیادی از کادمیوم و محتویات فلزات سنگین است که میتواند به کود فسفاته نهایی راه یابد. باطلههای معادن فسفات نیز معمولا دارای عنصر اورانیوم هستند از این رو موجب انتشار پرتوهای رادیواکتیو میشوند. این نگرانیهای محیطزیستی در پشت سر مخالفت دولتها برای راهاندازی معادن جدید وجود دارد. معادن فسفات فلوریدا که بزرگترین ذخیره اکتشاف شده فسفات در این کشور هستند، در حال حاضر مشغول دست و پنجه نرم کردن با چالشهای محیطزیستی درباره تاثیر این معادن روی آبراههها و آبهای آشامیدنی هستند به همین دلیل بسیاری از طرحهای توسعه در این معدن متوقف شده است.
آینده عرضه فسفر
مخالفان استخراج بیشتر معادن میگویند، جهان باید بیشتر بازیافت کند و با استفاده از عرضههای موجود محافظهکارانهتر عمل کند. همچنین باید یادآور شویم که بازیافت فسفر پس از مصرف، فرآیند بسیار پیچیدهای است. به طور حتم استخراج فسفات بهعنوان عرضه اصلی فسفر باقی خواهد ماند زیرا دستیابی و بازیافت نوع مصنوعی آن بسیار هزینهبر و دشوار است. اگرچه تنوع عرضه ممکن است یک اولویت شود اما هماکنون فسفر به دلایل کاهش کشفیات جدید، پروژههای آینده و مصرف در زمان بالا رفتن قیمتها، در معرض خطر است. با وجود اینکه انتظاراتی برای افزایش چشمگیر در قیمت فسفر وجود ندارد اما به احتمال بسیار به دنبال روند تمایل به سمت پتاس و نیتروژن، موج تقاضا افزایش خواهد یافت.
فسفات در ایران
در حال حاضر بیش از 30 اندیس و کانسارهای فسفات رسوبی در ایران وجود دارد که در نقاط مختلفی از کشور پراکنده شدهاند اما به دلیل پایین بودن میزان عیار آن و نیاز به فرآوری برای رساندن به عیار قابل قبول آنچنان که باید اقدامی انجام نشده است. تنها مشکل فسفات در ایران، کم بودن عیار آن نیست. بعد از فرآوری این کانی، میزان قابلتوجهی باطله دپو میشود که بهدلیل داشتن فلور، کنسانتره و کلر برای محیطزیست نیز خطرات بسیاری دارد و نیازمند اقدامات زیستمحیطی قابلتوجهی برای مهار کردن خطرات آن است. در هر صورت، ذخایر فسفات رسوبی در نقاط مختلفی از کشور پراکنده شده و میتوان گفت که بیشترین میزان ذخیره در البرز منطقه جیرود قرار دارد و این ذخیره معدنی در اختیار وزارت دفاع است. همچنین میتوان به دیگر ذخایر این کانی در استان فارس با 4 معدن فسفات و زاگرس اشاره کرد. با این حال، ذخایر فسفات ایران، کاربرد قابلتوجهی در صنایع کشور ندارند. به گفته مدیرکل اکتشافات فلزی و غیرفلزی و کانیهای صنعتی سازمان زمینشناسی، حدود 80درصد از فسفات تولید شده کشور در ساخت کودهای شیمیایی استفاده میشود و دلیل آن هم پایین بودن عیار ذخایر فسفات ایران است. سرمد روزبه کارگر در گفتوگو با صمت عنوان میکند: تنها زمانی امکان استفاده از این محصول معدنی در صنعت وجود خواهد داشت که آن را با فسفاتهایی که از عیار بالایی برخوردارند ترکیب و در صنایع مختلف استفاده کرد. با این حال با وجود ظرفیتهای بالا برای این محصول، اقدامی برای تولید فسفات با عیار مناسب که نیاز امروز صنعت است، انجام نشده است.